Pipor - Scandinavische blaasinstrumenten

Svensk text med bilder: se lite längre ner.   

Zaterdag 1 maart, zondag 30 maart en zaterdag 31 mei 2008:
Workshop Zweedse dans, Zweeds danshuis en Balfolk met Nederlandse muziek
,
zie http://duo-noordwest.nl en http://www.balfolk.nl
Meer info en meer activiteiten: zie helemaal onderaan.

Dit is de thuispagina van Els Doekes in Leeuwarden.
Ik ben
docent en nascholer muziek, en daarnaast vooral volksmuzikant en volksdansdocent.
Mijn specialisaties zijn Nederlandse volksmuziek, Zweedse volksmuziek en Zweedse volksdans.

Wat dat laatste betreft gaat het om in heel Zweden bekende traditionele dansen - gammaldans - zoals mazurka, schottis, hambo en wals met variaties en regionale verschillen, en om de polska, die per landstreek en soms per dorp verschilt in passen en karakter.
Ik volg jaarlijks enkele cursussen op muziek- en dansgebied in Zweden en heb vier zomers met succes deelgenomen aan de uppdansning, een vorm van examen in deze tak van sport.

Op deze pagina vertel ik vooral over mijn verzameling Scandinavische fluiten en hoorns.
Voor informatie, lessen of demonstratie op het gebied van Zweedse traditionele dans:
mail edoekes#wjd.nu (vervang # door @) of bel 058-2139614
(Ook voor schoolconcerten en projecten over Zweden en Noorwegen voor onder-, midden- en bovenbouw van de basisschool)

De oorspronkelijke tekst in het Hollands met achtergrondinformatie over de fluiten en links naar foto's en activiteiten -  staat onderaan. (Tot mijn spijt werkt dit anker niet in Firefox)
In verband met een autokraak in Zweden, eind augustus 2004, waarbij o.a. m'n viool en 6 mooiste fluiten gestolen werden, volgt hier eerst de beschrijving van de verdwenen spullen in het Zweeds. De foto's hierbij waren oorspronkelijk gemaakt om de tekst over de speelmogelijkheden te illustreren. Een aantal van mijn huidige instrumenten ziet er iets anders uit dan op de foto's. Toch kan de lezer naar het Zweedse deel terugbladeren om een indruk krijgen van de instrumenten
.
De foto's kunnen vergroot worden door erop te klikken.

 Mina (stulna och nya) instrument

Klicka på bilderna om ni vill se detaljer!

Här ser ni fyra stycken av de sex flöjter som försvann vid ett bilinbrott i Fristad, natten mot 28. 08.2004.
Ovanstånde bilder visar fårbenspipan och säljflöjten av Magnar Storbækken, härjedalspipan av Johannes Holmquist och spilåpipan av Lars Erik Andersson.
(Pipan av ljust trä med märket LE fanns inte med när stölden ägde rum.)
Här följer en beskrivning och extra bilder med detaljer.

Härjedalspipa i "aiss" av Oskar Olofsson
Låg i en siden duk i ett grönt papprör med min adress på; möjligtvis är även Oskar Olofssons adress synlig.
Pipan är av ljust trä, ung. 40 cm lång, har 6 hål på framsidan och är starkt lackerad.
Gunnar Stenmark tillverkade strax efter stölden ett nytt instrument åt mig.

Vg klicka på bilden för att förstora. Den mindre och mest ljusa pipan är den  i "aiss", tillverkad av Oskar Olofsson.



Ovan: den större och mörkare pipan är tillverkad av Johannes Holmquist.

Härjedalspipa i "a" av Johannes Holmquist
Låg i en blå bomullsbit i ett gulvitt plaströr med ett grått och ett röd lock.
Pipan är av ljust trä, ung. 40 cm lång, har sex hål på framsidan och ett märke på baksidan, där bokstäverna J och H är hopskrivna.

Nedan: härjedalspipan Joh. H. i "a".

Även en pipa i den här stämningen har jag nu ur Gunnar Stenmarks verkstad.

Spilåpipa (Älvdalspipa, dalapipa) av Lars-Erik Andersson
Låg i en vit bomullsbit tillsammans med sauleggspipan (en liten benpipa) i ett brunt papprör med vita plastlock.
Text på pipan: Lars-Erik Evertsberg (se fragment)
Pipan är av mörkt trä, ung. 30 cm lång och har 8 hål på framsidan.
Under tiden fick jag vid flera tillfällen möjligheten att köpa olika nya spilopipor hos Lars-Erik.

Klicka på bilden ovan för att se inskriberingen och nedan för trästrukturen på spilåpipan.

Sauleggspip(a) (spelpipa i fårben) av Magnar Storbækken
Låg i en vit bomullsbit tillsammans med spilåpipan i ett brunt papprör med vita plastlock.
Märkning: MS (handinskriberat) och 2001
Pipan är ung. 10 cm lång och har 4 hål på framsidan och ett hål på baksidan.
Mitt nya exemplar, även tillverkad i Vingelen (2004), är lite större.

Klicka på bilderna för att titta närmare på benpipan.

Tredje och fjärde pipan på bilden nedan (lånad från Magnars hemsida) visar i förstoring även lite grann hur en sauleggspipa ser ut på baksidan.

Reinsdyrspip(a) (pipa i renben) av Magnar Storbækken
Låg i en siden duk i ett vitt papprör med slarviga blyertsfärgssträck med vita plastlock.
Märkning: MS (handinskriberat) och 2004
Pipan är ung. 16 cm lång och har 5 hål på framsidan och ett hål på baksidan.
Blocket luktar starkt efter färskt en (som en smörkniv).

Hittils har jag ingen bild; pipan liknar ovanståande fårbenspipa, fast större.
Även av den här flöjten har jag fått köpa ett nytt exemplar, daterat 2006.

Sälgflöjt (seljefløyte) i F av Magnar Storbækken.
Låg i ett grått elektrorör met ciffror på och två grå lock.
Flöjt av plast med näver på, ungefär 60 cm lång. Löst block av trä och inga fingerhål.
Jag spelar de sista åren på ett liknande exemplar som tillhör Thomas Steenweg, och har dessutom fått tag i ett antal nya sälgflöjter i D, A, H. E och G.


Bild: Härjedalspipa (JH) och sälgflöjt (MS); klicka för att titta närmare.

Dessutom försvann i 2004 vid samma tillfälle:
Fiollåda i fodral med fiol, stråke och reservsträngar
Ute-fodralen är av mörkblött "fusk-tyg" (liknar bomull) med svarta bärselen och ett märke på dragkedjan (möjligtvis ordet EWPOL)
Lådan är av svart hårtplast med blått tyg inuti; svart handtag, två metallås.
Gul dammtrasa med ett par färg-sträck låg över strängarna.
Stråke brunt med svart-plus-silvertråd handtag och metallskruv.
Reservsträngar: Prime blå.
I harts-facket ligger en rund harts-ask och ett par gamla hartsbitar, en liten nyckel, en stämgaffel, fet och tråd för blåsinstrument och en ljuddämpare.

Själva fiolen:
Märke på stallet: bokstäverna CJV hopskrivna i handstil, möjligtvis även ett T över J-et.
Fyra finstäm-skruvar på stränghållaren; inga speciella ornament.
Svart målat greppbräde där målarfärgen har försvunnit där fingrarna brukar stå.
Liten limad spricka i över-bladet nära ett f-hål.
Hakstöd fastnad med två metallpinnar i mitten över stränghållaren till baksidan.

Bilderna kan förstoras.

OBS greppbrådet med bortsliten färg.



OBS stråkens detaljer och märkningen på stallet på kortet nedan.

Andra stulna föremål  är bl.a.:
Svarta dansskor, storlek 40 eller 41, märkning "Kinna Sko" eller "Kinna skor".
Kläder, bl.a. vitt t-shirt med Ungdomsringens märke, en svart med en Van Gogh-tavla och en vitt med frisiska och holländska räknord/kvarn/skridskor.
Röd med blå ryggsäck, Lowe Alpina 55+15, 2 blå sidofack, locket lagat med tejp och säkerhetsnål.
 
* * * * * * * * * * * * * * * * 

Fluiten uit de Scandinavische bossen en bergen.

Door een gelukkige samenloop van omstandigheden maakte ik lang geleden kennis met de Zweedse volksmuziek, met z'n bijzondere ritmes en stemmingen, die van regio tot regio en soms van dorp tot dorp kunnen verschillen. De magie van deze muziek liet me niet meer los.

Sinds een jaar of tien heb ik me daarom gespecialiseerd in het bespelen van authentieke Scandinavische fluiten:
härjedalspipa, spilåpipa, seljefløyta (boventoonfluit) en benpipa (beenfluit).

Elke fluit (spelpipa) heeft letterlijk en figuurlijk z'n eigen stemming. Enkele fluiten hebben ook de oorspronkelijke traditionele grondtoon, andere zijn aangepast aan de mogelijkheid om met een viool samen te spelen, maar hebben wel een toonreeks met "blue-"noten.

De härjedalspipa is een herdersfluit uit de Zweedse provincie Härjedalen. De wat hese klank en aparte stemming met een "neutrale terts" leent zich goed voor dromerige herderswijsjes, stemmige tafelmuziek en piëtistische gezangen, maar ook voor wilde dansen uit het grensgebied tussen Zweden en Noorwegen, van Bohuslän tot het noorden van Jämtland en Trøndelag.

Bouwers:
Johannes Holmquist,
Gunnar Stenmark, en de nestor van de härjedalspipa-revival: Oskar Olofsson uit Lillhärdal.
Foto's van de twee door diefstal verdwenen exemplaren: zie boven.
Gunnar heeft binnen een maand na de diefstal twee nieuwe härjedalspipor voor me gebouwd, zodat ik snel weer over een "a"- en een "aiss"-pipa beschikte!  Ook kreeg ik in mei 2005, op een avond van het Avesta Spelmanslag  in Rossberga bij Nelly Östlund, tot mijn grote verrassing een door Oskar gebouwde pipa van violist en hoornblazer Lars Risberg!

Spilåpipa is de algemene naam voor een fluit die vooral in de provincie Dalarna voorkomt en acht vingergaten telt aan de voorkant. Ook voor deze fluit bestaat een schat aan dansmuziek in soms exotisch aandoende maat- en toonsoorten. Daarnaast is er een eeuwenoude traditie op het gebied van Scandinavische psalmen en van zg. vallåtar, wijsjes die in de eenzaamheid van verafgelegen bergweiden ontstaan en overgeleverd zijn.

Ik bespeel een spilåpipa (Älvdalspipa) van Lars-Erik Andersson, de meest bekende traditiedrager op dit gebied, die in Evertsberg bij Älvdalen met de werktuigen van zijn voorouders deze fluit bouwt van in de winter gehakt sparrenhout met een blokje van dennenhout. Daarnaast ook een zg. Djuråpipa van Leif Eriksson uit Djurås bij Leksand.
Foto's van het door diefstal verdwenen exemplaar van de spilåpipa uit Älvdalen: zie boven. In mei 2005 heb ik in Evertsberg bij Lars-Erik een paar nieuwe exemplaren kunnen kopen. En in juli 2006 volgden enkele fluiten uit zijn nieuwe serie van onbewerkt dennenhout.

De Noorse variant van de wilgenfluit, die vroeger overal in Europa in het voorjaar van verse wilgentenen werd gemaakt, is de seljefløyta. In enkele gebieden in Noorwegen, wordt deze fluit tot op de dag van vandaag toegepast voor de begeleiding van dansen als pols en springar. Het gebruik van louter boventoonreeksen geeft de fluit een betoverende klank. Ook in Zweden is het instrument bekend, onder de naam sälgflöjt. Ik speel op exemplaren in G, F, D, B en A.

Bouwers:
Jean-Pierre Yvert en
de Noorse traditiedragers Ånon Egerlund uit Fagernes (Valdres) en Magnar Storbækken uit Vingelen bij Tolga (Østerdalen)
http://www.naturinstrumenter.no

Foto's van het door diefstal verdwenen exemplaar: zie boven.  Een soortgelijk exemplaar heb ik nu van Thomas te leen.

De kleinste fluit in m'n verzameling is de Noorse sauleggpip (sauleggspip), een fluitje van schapenbeen met vijf piepkleine vingergaatjes. Het is geen toeval dat er ondanks de kleine omvang van het instrument toch een heel repertoire aan liederen en dansen op uitgevoerd kan worden. De grotere variant is gemaakt van een rendierbot (reinsdyr-benfløyte, rensleggpip). Beide zijn gemaakt door Magnar Storbækken (zie hierboven). Intussen is na de diefstal van m'n eerste exemplaren op Tsjoch 2005 een nieuwe rendierfluit (ook van Magnar) ingewijd en intussen heb ik nog twee nieuwe beenfluitjes (rendier en schaap) kunnen kopen.
Foto's van het door diefstal verdwenen schapenbotje: zie boven. .

De reis in mei 2005 leidde ook tot de aanschaf van een wat groter instrument: de näverlur, een soort herderstrompet, of anders gezegd de Scandinavische alpenhoorn. Het bijna anderhalve meter lange instrument is gebouwd door Tore Sålder uit Lövnäs en heeft de reis vanuit Dalarna met bussen en treinen goed doorstaan! M'n eerste wijsjes op het instrument zijn twee "varg-låtar" uit Idre, waarschuwingssignalen in de trant van "Pas op! Er komt een wolf aan!".
Ook heb ik in Zweden en Noorwegen enkele koehoorns en een bockhorn aangeschaft en met name de laatste wordt regelmatig bespeeld.

Iedere zomervakantie breng ik in Scandinivië door op muziek- en danscursussen, festivals en in de natuur. Daarnaast reis ik enkele malen per jaar naar Zweden, o.a. als deelnemer aan het Sångleksnätverk, een vereniging die zich bezighoudt met traditionele gezongen dansspelen. Ik speel in Zweden en Nederland in traditionele danshuizen (o.a. Lillan) en op kleinschalige festivals ("stämmor"), alleen en samen met anderen.
Met een beurs van de  http://www.zweeds-nederlandse-vereniging.nl/ kon ik in 2004 een extra reis naar Zweden maken om Zweedse muziek op geschreven en klinkend archiefmateriaal te bestuderen en van traditiedragers leren over de speelstijl van hun streek.
Tijdens de Zorn-week 2005, een week waarin sinds 1910 iedere speelman die dat wil zich kan onderwerpen aan een volksmuziek-jury, kreeg ik de bronzen medaille voor spel op de härjedals- en de älvdalspipa (Zornmärket i brons). Daarmee was ik overigens niet de eerste in Nederland: enkele jaren geleden behaalde Michèle van Baaren de bronzen medaille voor haar spel in de Zweedse speelmanstraditie op de viool. Zie http://www.folkdansringen.se/folkdansringen/Zorn/Zorn.htm

In Nederland treed ik op met Thomas Steenweg als Duo NoordWest. Incidenteel worden de "pipor" ook ingezet bij traditionele Nederlandse volksmuziek, o.a. in Duo Middelsee.
Ook lenen de fluiten zich goed voor korte intermezzo.s bij verhalen, gedichten of in het kader van vieringen, vooral in oude kerkjes en andere historische gebouwen.

Achter elke melodie zit een verhaal: een stamboom, een anecdote over een speelman, grepen uit het dagelijks leven in het Scandinavië van de 19e en 20e eeuw, maar ook mijn eigen bijzondere ontmoetingen met speellieden, bouwers en dansers.

Desgewenst speel ik muziek rond een bepaald thema, zoals:
* De dansende duivel
* Een muzikale reis door Zweden en Noorwegen
* Barre tijden
* Een psalm in de wildernis
* Anders Zorn en de eerste folkrevival rond 1906
* Ramptoerisme en nieuwjaar 1719
* Linnaeus (Carl von Linné) in Nederland

Ook schoolconcerten (thema's en evt. lesmateriaal in overleg)

Els Doekes
Nieuwe Hollanderdijk 3-b
8932 ES Leeuwarden

058 - 2139614
edoekes#wjd.nu (vervang # door @)
ook op http://duo-noordwest.nl

Foto's:

http://gertjan-kamphorst.magix.net/ : Duo NoordWest en Lillan op Balfolk Utrecht 28.04.06http://www.balfolk.nl/foto/eind20060319/slides/11.htm en
http://www.balfolk.nl/foto/eind20060319/slides/12.htm = balfolk Enkhuizen
http://www.waldnet.nl/fotonieuws.php?d=1127073221&m=7 = Tsjoch 2005 (onderaan de pagina)
http://www.algonet.se/~leffew/stamma200603/index.html = Eskilstuna maart 2006
http://www.yduna.nl/yd_fotos6.htm foto 48/49 = Ysbrechtum 2005
http://picasaweb.google.com/campie.gertjan/HarlingenBalfolk2007?authkey=S2364Zkspns foto 51 en 52

Verdere links:
Vereniging van Friese volksmuzikanten:
www.tsjoch.nl
Over de schilder Anders Zorn:
http://www.alsing.com/zorn_sv/

ENKELE voorbije ACTIVITEITEN VAN DE LAATSTE TIJD:
Zondag 10 juni 2007: met Duo Middelsee op het Festival voor Oude Muziek in het kader van 650 jaar Hoorn.  http://www.oudemuzieknu.nl/
Vrijdag 15 juni: Balfolk (driekwart Zweeds) in dorpshuis It Nije Formidden, IJsbrechtum. Duo NoordWest verzorgt van 19.30 - 20.30 dansinstructie (hambo en Zweedse mazurka), daarna tot 23.30 bal. Zie ook: http://www.balfolk.nl
Zaterdag 16 juni: solospel met informatie en verhaaltjes op de scandinavische fluiten (en evt, achtergrond op andere instrumenten) op het midzomerfeest van de Scandinavische Vereniging Twente in het openluchttheater in Hertme.
Zondag 17 juni: met Dansgroep Lillan Amsterdam op het midzomerfeest van de Zweeds-Nederlandse Vereniging en Svenska Klubben. http://www.zweeds-nederlandse-vereniging.nl/
Vrijdag 22 juni (optie) en zaterdag 23 juni (zeker), overdag: met Duo NoordWest en Dansgroep Lillan Amsterdam bij IKEA Delft (optie) en IKEA Amersfoort (zeker).
Zondag 1 juli: met Duo Middelsee op het Festival Oude Muziek in het kader van 650 jaar Edam. http://www.edam-volendam650.nl/
24 - 26 augustus: met Aald Hielpen in Praag, http://www.aaldhielpen.nl/
1 september: 18.30 met De Zoete Inval op Doe Dans, http://www.doedans.nl/
9 september: met veel andere muzikanten en dansers op de Zweedse stämma in Harderwijk, vanaf 14 uur ( of al om 12.30 uur voor wie de "allspelslåtar" wil oefenen) in en rond de Catharinakapel, Kloosterplein 1. Meer informatie: zie http://home.hetnet.nl/~lillan
Zaterdag 15 september 2007: met De Zoete Inval en Duo Middelsee op het Tsjoch-festival in Drachten. http://www.tsjoch.nl/informatie.php
Zaterdag 22 september 2007: 13.30 - 17.30 Workshop en 19 - 23.30 Balfolk / Danshuis Zweeds met Duo NoordWest in It Nije Formidden, IJsbrechtum.
Zondag 23 september 2007, 14 - 16 uur:  concert op de zondagmiddag met Duo Middelsee in de Hervormde kerk van Joure. Nederlandse volksmuziek uit vier eeuwen.
Vrijdag 19 oktober 2007: solospel als "pausspelman" tussen de optredens van de groep Huggevill in Folkmusikkafeet Göteborg, http://www.folkmusikkafeet.net/.
Dinsdag 23 oktober 2007, aanvang 20.00 uur: concert met Duo NoordWest in de zaal van het Hunebedcentrum in Borger, in het kader van de tentoonstelling "Oog in oog met Zweedse hunebedbouwers". Met informatie en volksverhalen over instrumenten, speellieden en ontmoetingen met mystieke wezens van vroeger (en nu?) in Zweden. http://hunebedcentrum.nl
Vrijdag 26 oktober 2007: workshop en Zweeds danshuis met Duo NoordWest
 in het Hunebedcentrum in Borger, in het kader van de tentoonstelling "Oog in oog met Zweedse hunebedbouwers". Dansworkshop voor alle leeftijden om 15 uur: leer de dansen die de Zweden op feestdagen met elkaar dansen: o.a. långdans, sånglekar en ringlekar.Balfolk / Zweeds danshuis in het restaurant van het museum vanaf 19 uur.
Woensdag 28 november 2007: met  Duo Middelsee verzorgen we de muzikale intermezzi in een verhalend programma van Douwe Kootstra in de bibliotheek van Burgum.
Vrijdag 14 december 2007: met Duo NoordWest en m.m.v. Karel en Annemieke van  Dansgroep Lillan Amsterdam , in De Tobbe, Voorburg,
http://www.detobbe.nl/
Dinsdag 18 december 2007: solospel met informatie en verhaaltjes op de scandinavische fluiten bij Vrouwen van Nu (Plattelandsvrouwen) in Amicitia, Sneek, vanaf 18 uur (besloten).
Zaterdag 12 januari 2008:  19.30 - 23.30 Balfolk / Danshuis Zweeds met Duo NoordWest en Duo Middelsee in It Nije Formidden, IJsbrechtum.
 

=====================================================

ACTIVITEITEN VOOR DE KOMENDE MAANDEN

Zaterdag 1 maart 2008:
13.30 - 17.30 Workshop en 19 - 23.30 Balfolk / Danshuis Zweeds in HAARLEM met Duo NoordWest
n, La Jolie Folie en Duo Middelsee
Plaats: HZW-gebouw
Kamerlingh Onnesstraat 83, 2014 EK Haarlem
14.30 - 17.30 uur Workshop Zweedse dans, kosten  € 10 (incl. danshuis.) 
19.00 - 20.00 uur herhalingsuurtje  van de middagworkshop
20.00 - 23.30 uur Balfolk + Zweeds danshuis
Duo NoordWest, Duo Middelsee en La Jolie Folie
Entree: € 5 (gratis voor deelnemers workshop)
Nodig: Schoenen met gladde zolen
Rookvrij: Ja
Info:
058-2139614 (Els) of 0344-681060 (Thomas) en op   http://duo-noordwest.nl
De workshop is bedoeld voor mensen met danservaring, die nog weinig Zweeds gedanst hebben. Aan de orde komen een basis-polska, de hambo, de snoa en enkele schottis-variaties.

Zondag 30 maart 2008 in Brussel
Workshop Zweedse dans + Zweeds Danshuis + Balfolk
(met levende muziek uiteraard!)
Ook in België blijkt er een groeiende belangstelling voor Zweedse dans te zijn!
Duo NoordWest komt hieraan tegenmoet met een hele Zweedse dansdag in Brussel.

De workshop wordt in het Nederlands gegeven
maar er is een terzake kundige tolk Frans aanwezig!
Plaats: Villa Vénitienne, Avenue Parmentier 250
WOLUWE-ST-PIERRE (Brussel)
Tijd: 14.00 - 18.00 uur Workshop
18.00 - 19.30 uur maaltijd
19.30 - 22.00 uur Zweeds danshuis + Balfolk
Muziek: Duo NoordWest
Kosten Workshop € 15 ; Balfolk/Danshuis € 5
Workshop + Balfolk/Danshuis € 17
Opgave:  058-2139614 (Els) of 0344-681060 (Thomas),  in België: 027 620022 (Inge) 

Zaterdag 31 mei 2008:
13.30 - 17.30 Workshop en 19 - 23.30 Balfolk / Danshuis Zweeds in Ysbrechtum met Duo NoordWest
en ..... (wordt nog nader ingevuld). 's Middags workshop Zweedse dans (idem)

Vrijdag 13 juni 2008:
concert met Duo NoordWest in het kader van het  Festival des Flutes, Zierikzee.

<last updated: Sat, 04 Oct 2008 21:25:07 +0200>